از قرن هجدهم به بعد، قدرت‌یابی دولت‌های غربی و توسعهٔ نفوذ آن‌ها در سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه به‌دلیل موقعیت راهبردی و منابع گستردهٔ این مناطق، به‌صورت استعمار و دخالت‌های عمیق سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نمود پیدا کرد. ریشه‌های این تقابل را می‌توان در تاریخ طولانی رویارویی شرق و غرب جست‌وجو کرد. در دوران جدید، برتری نظامی و تکنولوژیک غرب باعث شد این مواجهه غالباً به سود دولت‌های غربی تمام شود؛ چنان‌که نمونهٔ آن در استعمار هند، تصرف مصر و دخالت‌های گسترده در ایران دیده می‌شود.

ورود ناپلئون به مصر نقطهٔ عطفی در مواجههٔ جهان اسلام با تمدن جدید غرب بود. این حضور، تنها یک اقدام نظامی نبود؛ بلکه با اعزام دانشمندان و ابزارهای علمی، هدفی فرهنگی و تمدنی را دنبال می‌کرد و اثرات فکری آن بعدها زمینه‌ساز شکل‌گیری جریان غرب‌گرایی در میان روشنفکران مصری شد. با روی‌کارآمدن محمدعلی پاشا، اصلاحات گسترده‌ای بر پایهٔ الگوی غربی آغاز شد؛ اصلاحاتی که در کنار دستاوردهایش، به‌دلیل ناسازگاری با ساختارهای بومی، پیامدهای منفی نیز به‌همراه داشت. در دورهٔ جانشینان او این روند شدت یافت و جامعهٔ مصر بیش‌ازپیش به‌سمت ارزش‌ها و سبک زندگی غربی سوق داده شد.

در ایران نیز از عصر قاجاریه به بعد، رقابت و نفوذ سیاسی روسیه و انگلیس زمینه را برای شکل‌گیری جریان‌های غرب‌گرا فراهم کرد. اصلاحات الهام‌گرفته از غرب، تغییرات فرهنگی و اداری فراوانی ایجاد کرد، اما به‌دلیل فقدان زیرساخت و فشار قدرت‌های خارجی، بیش از آن‌که موجب پیشرفت شود، وابستگی و نفوذ بیشتر غرب را رقم زد. در هر دو کشور، علما و مراکز دینی با این جریان‌ها به مقابله برخاستند و آن‌ها را مغایر با ارزش‌های اسلامی می‌دانستند؛ چنان‌که در مقاومت مصری‌ها در برابر فرانسوی‌ها و در نهضت تحریم تنباکو در ایران به‌روشنی دیده می‌شود.

بررسی تطبیقی تجربهٔ مصر و ایران نشان می‌دهد که ورود تمدن غرب به جهان اسلام، در کنار ایجاد تحولاتی گسترده، با پیامدهای فرهنگی و هویتی نیز همراه بوده و مسیر دولت‌های اسلامی را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار داده است. کتاب استیلای تمدنی جهان غرب بر مصر و ایران با تبیین نحوه نفوذ فرهنگی سیاسی و اقتصادی غرب در دو حوزه جغرافیایی مصر و ایران تلاش میکند روشها و فرآیند این استیلا را در ایران و مصر در بازه زمانی ورود ناپلئون به مصر تا پایان جنگ جهانی اول مورد بررسی قرار دهد. کتاب به دو بخش تقسیم میشود. بخش اول با عنوان استیلای تمدنی غرب در مصر و بخش دوم با عنوان استیلای تمدنی غرب در ایران سامان یافته است. در تهیه این کتاب از منابع دست اول عربی فارسی و انگلیسی استفاده شده است تا بتواند تبیین کاملی از دو نمونه استیلای غرب در جوامع اسلامی ارائه دهد و جامعه علمی کشور را در فهم سیاستهای استعماری غرب در مواجهه با جهان اسلام یاری رساند.

گزیده کتاب استیلای تمدنی جهان غرب بر مصر و ایران

معمولاً دورهٔ حضور عثمانی‌ها در مصر از سوی اغلب محققان و مورخان مصری چندان مثبت ارزیابی نمی‌شود. در ابتدای دههٔ اول قرن بیستم میلادی، تقریباً اکثر این مورخان، مانند محمد رفعت صَبیر السوربونی و شفیق غربال و نسل بعدی آن‌ها همچون احمد عزت عبد‌الکریم و حسن عثمان، دورهٔ استیلای عثمانی در مصر را دورانی همراه با ضعف دانسته‌اند؛ دورانی که طی آن حکومت عثمانی قادر نبوده است تا خود را با تغییر و تحولات جهانی منطبق سازد.

باید به این نکته توجه داشت که حکومت عثمانی در دورهٔ حضور خود در مصر، که با فتح این منطقه توسط سلطان سلیم عثمانی در سال ۹۲۲ق آغاز شد، تغییر جدی‌ای در اوضاع این منطقه ایجاد نکرد. با فتح مصر، عثمانی‌ها موقعیت بهتری در دنیای اسلام به‌دست آوردند؛ تجارت راکد در مدیترانه جانی دوباره یافت و از طرفی نیز این استیلام، حاکمیت آن‌ها را بر قلمرو اعراب تا زمان فروپاشی عثمانی تداوم بخشید. اما از نظر اداری، آنان تغییر محسوسی در مصر ایجاد نکردند. در واقع، سیاست آن‌ها در ادارهٔ مناطقی که فتح می‌کردند، این بود که شرایط قبل را تا حدودی حفظ کنند؛ از این‌رو، ممالیک شکست‌خورده همچنان نقش مؤثری در ساختار محلی داشتند.